Συνέντευξη στο περιοδικό "Μετρονόμος"
«Δεν έχω κανόνες, όλα είναι χύμα»
του Θανάση Συλιβού
Όταν τηλεφώνησα στον Θανάση Παπακωνσταντίνου για να κανονίσουμε τη συνέντευξη που ακολουθεί, τα πρώτα του λόγια ήταν: «Δεν έχω τίποτα το ιδιαίτερο να πω. Μιλάμε, λέμε κάποια πράγματα αλλά είναι τα ίδια και τα ίδια». Τελικά βρεθήκαμε σε ένα καφέ στα Εξάρχεια. Άργησε λίγο και είναι φυσικό αφού το παρκάρισμα στην Αθήνα είναι άθλος. Μόλις έφτασε μου είπε με βροντερή φωνή και πλατύ χαμόγελο: «Τα καταφέραμε και παρκάραμε». Τελικά η κουβέντα μας, όπως εξελίχθηκε στην πορεία, και θα διαβάσετε και εσείς, ήταν πολύ ενδιαφέρουσα
Πώς αισθάνεσαι όταν ακούς «Ο Λαρισαίος τραγουδοποιός Θανάσης Παπακωνσταντίνου»;
Κοίταξε να δεις, μπορώ να πω ότι με εκνευρίζει λίγο. Γιατί είναι σαν να εκπλήσσονται οι άνθρωποι που ζουν στην Αθήνα, που υπάρχει και κάποιος εκτός που κάνει κάτι. Ενώ δεν είναι έτσι τα πράγματα. Νομίζω ότι γίνονται και στην περιφέρεια πολύ καλά πράγματα. Απλά είναι πιο δύσκολο να βρουν την άκρη. Και σε μένα η προσπάθεια μου είτε για να κάνω δίσκο, είτε για εμφανίσεις, είναι πολύ πιο κοπιαστική απ' ότι για κάποιον που ζει εδώ. Τώρα κατεβήκαμε με ένα σχήμα 13 ατόμων, όλοι από πάνω για να παίζουμε στην Αθήνα. Μόνο τα έξοδα να βάλεις, μεταφορικά, ξενοδοχεία, ανεβάζουν τόσο πολύ το κόστος, που είναι σχεδόν απαγορευτικό να παίξουμε. Αυτό γίνεται με πολύ προσπάθεια.
Δεν είναι δύσκολο να βρεις μουσικούς να σε ακολουθήσουν αφού δεν κάνεις και πολλές εμφανίσεις;
Βέβαια! Αυτή είναι μια δύσκολη κατάσταση, που ευτυχώς τα τελευταία δύο-τρία χρόνια λύθηκε. Οι μουσικοί που παίζουν μαζί μου είναι σπουδαίοι, αλλά κάνουν και άλλα πράγματα, δεν μπορούν να ζήσουν μόνο με τις δικές μου εμφανίσεις.
Απ' ότι φαίνεται η σχέση σου μαζί τους είναι ιδιαίτερη. Βάζουν και αυτοί ιδέες, δεν είναι απλοί εκτελεστές.
Σίγουρα είναι δημιουργικοί μουσικοί δεν είναι σέσιον. Δεν τους ενδιέφερε κι αυτούς και δεν ενδιαφέρει και μένα. Και το ωραίο είναι πως κάθε φορά που παίζουμε είναι και διαφορετικά. Είμαστε όλοι μια δημιουργική ομάδα. Έχουμε ξεπεράσει το σημείο που, ξέρεις, είμαι εγώ και αυτοί που παίζουν. Εύχομαι στο μέλλον να βγουν και μουσικές μέσα από την ομάδα. Να μην υπάρχω εγώ σαν συνθέτης-στιχουρχός αλλά να βγάλει και η ομάδα από μόνη της πράγματα.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι δημιουργοί δεν δίνουν το ερέθισμα στους μουσικούς να απελευθερωθούν, να συμβάλουν δημιουργικά.
Σαφώς! Δεν τους αφήνουν και για μένα κάνουν μεγάλο λάθος. Γιατί τι γίνεται -το ξέρω κι από συγκεκριμένες περιπτώσεις- ο δημιουργός που δεν έχει αφήσει τους μουσικούς να ξεφύγουν και να μεταλλάξουν ακόμα αυτό που έχει στο μυαλό του, όταν κάποια στιγμή σε μια εμφάνιση δεν τραβήξει, κανείς από τους μουσικούς δεν θα βγει μπροστά να τον υπερασπιστεί, να πάρει πάνω του το παιχνίδι. Εγώ επιδιώκω αυτή την απελευθέρωση γιατί θέλω τα κομμάτια μου να τα δω και διαφορετικά απ' ό,τι τα έχω παγιώσει μέσα μου. Αυτό το θέλω και στη ζωή μου, την θέλω την έκπληξη. Υπήρχαν πάρα πολλές φορές που εγώ ήμουν άσχημα, δεν μπορούσα να κάνω τίποτα και βγαίναν μπροστά τα παιδιά με πολύ προθυμία. Απ' την άλλη μεριά, πολλοί δημιουργοί δεν εκτιμούν ότι ένας μουσικός μπορεί να βάλει σε ένα κομμάτι και δικά του πράγματα. Ένα ταξίμι είναι μια προσωπική δημιουργία. Αυτό το πράγμα πρέπει να το δεις και να το πεις ότι ισχύει. Εγώ, πραγματικά, πολλές φορές νιώθω ότι είμαι… τζάμπα μάγκας. Ότι στις πλάτες των μουσικών βγαίνω πιο μπροστά απ' ό,τι ίσως θα έπρεπε.
Έχεις τελειώσει Μηχανολόγος Μηχανικός και είσαι εργολάβος δημοσίων έργων. Πώς συνδυάζεις απ' τη μία αυτό και απ' την άλλη το τραγούδι; Δεν είναι λίγο αντιφατικός αυτός ο συνδυασμός;
Το θεωρώ πάρα πολύ λογικό. Γιατί ο καθένας στην τέχνη βγάζει το κομμάτι που του λείπει στην καθημερινότητα. Δηλαδή ο ορθολογισμός της καθημερινότητας θα ήταν πολύ βαρύς αν περνούσε και στην τέχνη. Οπότε εκεί βγάζω την άβυσσο του συναισθήματος.
Προσέχοντας κανείς τα τραγούδια σου βλέπει ότι δεν περιγράφουν κατά κύριο λόγο συναισθηματικές καταστάσεις. Πιο πολύ λειτουργούν ως εικόνες, ως μικρά φιλμάκια…
Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τον συναισθηματικό κόσμο, ίσα-ίσα… Το θεωρώ ανιαρό να περιγράψεις συναισθηματικές καταστάσεις. Το ωραίο είναι μέσα από τις εικόνες να ξεπηδάνε συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν με λόγια.
Τι είναι αυτό που σε συναρπάζει στη δημιουργία;
(Γέλια!!). Δεν ξέρω τι είναι Θανάση… Είναι μια διαδικασία ανερμήνευτη κατά κάποιο τρόπο. Δεν έχω τίποτα στο μυαλό μου και ούτε με ενδιαφέρει να έχω. Και τα συναισθήματα που προϋπάρχουν και αυτά που προκύπτουν, δεν είναι καθορισμένα και συγκεκριμένα.
Προτιμάς να βγαίνει παράλληλα ο στίχος με τη μουσική;
Δεν έχω κανόνες, δεν έχω τίποτα. Όλα είναι χύμα.
Είχες πει κάποτε: «Κάνω μουσικές και τραγούδια για να ξορκίσω τη μοναχικότητα και να γίνω ένα με το άπειρο έστω και για λίγο»…
Σου φαίνεται λίγο βαρύ και στομφώδες;
Όχι! Θέλω να ξέρω πώς εννοείς τη μοναχικότητα; Αισθάνεσαι μόνος;
Μοναχικότητα δεν εννοώ τη μοναξιά. Εννοώ το εξής, και βέβαια αυτό που θα σου πω δεν είναι δικιά μου σκέψη, στο διανοητικό επίπεδο είμαι πολύ εμβρυακός. Δεν έχω κάνει σπουδαίες σκέψεις, πράγματα άλλων ενστερνίζομαι. Ο Έριχ Φρομ, λοιπόν, έλεγε ότι ο άνθρωπος από τη στιγμή που απέκτησε τη γνώση και τη συνείδηση, θεώρησε ότι αυτός είναι κάτι ξεχωριστό από την υπόλοιπη φύση. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, φεύγοντας από τη φύση, έφυγε από τον παράδεισο. Αυτό που λένε οι Χριστιανοί ότι ο άνθρωπος δάγκωσε το μήλο της γνώσης είναι στην ουσία αυτό: από τη στιγμή που απέκτησε συνείδηση αποκόπηκε από τη φύση. Τα δέντρα και τα πουλιά αυτή τη στιγμή ζουν στον παράδεισο. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος θεώρησε ότι είναι κάτι μοναδικό, ταυτόχρονα έγινε και κάτι μοναχικό. Αυτή είναι η αβάσταχτη μοναχικότητα που έχει ο άνθρωπος σαν ον, όχι εγώ προσωπικά. Και όλες του οι προσπάθειες, λέει ο Έριχ Φρομ, είναι για να ξορκίσουν αυτή τη μοναχικότητα είτε κάνοντας τέχνη, είτε δημιουργώντας Θεούς, παρέες, φίλους, επαναστάσεις… Βέβαια δίνει τη λύση ο Εριχ Φρομ, που την πιστεύω και εγώ χωρίς να είμαι Χριστιανός, χωρίς να έχω νιώσει το θρησκευτικό συναίσθημα και δεν απαιτείται ούτος ή άλλως αυτό, ότι η ουσιαστική λύση για να μην νιώθεις αυτή την αβάσταχτη μοναχικότητα που έχουμε σαν όντα, είναι η απεριόριστη αγάπη, να αγαπάς τα πάντα.
Η λοχοτεχνία σε βγάζει, καμιά φορά, από το στιχουργικό αδιέξοδο;
Σαφώς! Ενώ στη μουσική νιώθω ακόμα ότι έχω πράγματα να δώσω, γιατί ο συναισθηματικός κόσμος απ' τον οποίο πηγάζει και η μουσική είναι απύθμενος, στο στιχουργικό επίπεδο όπου επεμβαίνει η λογική, τα διαβάσματα που έχουμε κάνει, οι σκέψεις μας, πάρα πολλές φορές νιώθω ένα αδιέξοδο. Σαν να τα έχω πει όλα. Εκεί έρχεται η οπτική άλλων ανθρώπων να μου δώσει μια διέξοδο.
Ποια είναι η σχέση σου με τον χρόνο σαν έννοια;
Με προβληματίζει ο χρόνος. Νομίζω καταρχήν ότι δεν υπάρχει χρόνος. Χρόνο θεωρούμε την αλλοίωση του χώρου. Δηλαδή αν δεν υπήρχε η αλλοίωση του χώρου, η φθορά του, δεν θα υπήρχε χρόνος. Μία σκέψη μου είναι αυτή. Μία άλλη είναι ότι ο χρόνος -αν υπάρχει- δεν έχει φορά. Είναι κάπως σαν μια λίμνη όπου μέσα εκεί κινούμαστε εμείς. Οτιδήποτε συμβαίνει ή θα συμβεί επηρεάζει αυτό που συμβαίνει τώρα.
Απαραίτητο στοιχείο σε πολλά τραγούδια σου είναι το χιούμορ. Περιγράφεις καταστάσεις σοβαρές μέσα από δόσεις χιούμορ.
Πολλοί δεν το έχουν διαπιστώσει αυτό που λες. Ισχύει όμως. Ασυναίσθητα προσπαθώ να τα υπονομεύσω. Ίσως ασυναίσθητα θέλω να υποδηλώσω ότι η μουσική και τα τραγούδια μπορεί να έχουν και σοβαρότητα μέσα αλλά είναι και παιχνίδι, όπως παιχνίδι πρέπει να είναι και η ζωή.
Τον ηλεκτρισμό στον ήχο, στις δυο τελευταίες δουλειές σου, φαντάζομαι δεν τον είχες σκεφτεί στο ξεκίνημα σου.
Όχι! Να σου πω την αλήθεια δεν σκέφτομαι ιδιαίτερα τι γίνεται κάθε φορά. Το πρώτο πράγμα που σκέφτομαι είναι με ποιους μουσικούς θα συνεργαστώ. Από 'κει και πέρα τα πράγματα έρχονται σχεδόν από μόνα τους. Βέβαια είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια ακούω περισσότερο ξένη μουσική. Πηγαίνω αντίστροφα απ' ό,τι έχουν πάει οι περισσότεροι άνθρωποι, που στα νιάτα τους φτύναν την παραδοσιακή και τη λαϊκή μουσική, γίναν ροκάδες και σιγά-σιγά ανακάλυψαν και την ελληνική μουσική. Εγώ, όταν ήμουν πιτσιρικάς, δεν πέρασα από τη ροκ, άκουγα παραδοσιακά και ρεμπέτικα, λαϊκά τραγούδια. Ανακάλυψα την ξένη μουσική σχετικά πρόσφατα. Θέλω να πω ότι επηρεάζει και αυτό το τρόπο που βγαίνουν τα τραγούδια.
Η συνεργασία σου με τον κιθαρίστα Μπάμπη Παπαδόπουλο από τις Τρύπες;
Τον είχα ακουστά. Είχαμε συνεργαστεί και στο δίσκο Της αγάπης γερακάρης. Ο Μπάμπης μπορεί να προέρχεται από ένα συγκρότημα σαν τις Τρύπες, αλλά έχει παίξει χρόνια λαϊκά, παίζει πολύ ωραία ρεμπέτικη κιθάρα, δεν είναι κάτι ξένο σε σχέση με αυτό που ήμουν εγώ ή που είμαι. Πρέπει σε όλα να είμαστε ανοιχτοί, να αφήνουμε απλά την καρδιά μας να νιώσει και αυτή θα απορρίψει σίγουρα τα άχρηστα και θα κρατήσει αυτά που της πάνε.
Πιστεύω ότι αρκετοί σε ανακάλυψαν τώρα, μέσα από τις δυο τελευταίες δουλειές σου.
Αυτό είναι αλήθεια, ξέρεις, υπάρχουν άτομα που δεν ακούν ελληνική μουσική. Ένα μέρος απ' αυτούς που ήρθανε δεν ακούει ελληνική μουσική.
Η ουσία είναι ότι αυτό το πάντρεμα παράδοσης και ηλεκτρισμού το δίνεις με ωραίο τρόπο και όχι επιπόλαια.
Ε, Βέβαια! Δεν το συζητάμε. Για να κάνουμε την πρώτη δουλειά κυρίως (σ.σ. Βραχνός προφήτης) περάσαμε χοντρό λούκι. Ο Μπάμπης κόντεψε να πάθει έλκος στομάχου! Θέλω να πω ότι ήταν μεγάλο το άγχος. Ήμασταν στην κόψη του ξυραφιού γιατί αυτό το πράγμα θα μπορούσε να βγει γελοίο. Αλλά δεν νομίζω ότι το αποτέλεσμα ήταν τέτοιο. Είχε αυθεντικότητα.
Αυτό το πάντρεμα των ήχων είναι κάτι γίνεται από πολλούς, τις περισσότερες φορές επιπόλαια ή λόγω μόδας.
Ναι έτσι είναι. Και εμείς δεν το κάναμε επίτηδες. Όταν σκέφτεσαι ένα πράγμα δεν βγαίνει, πρέπει να αφεθείς τελείως ελεύθερα, να μην έχεις στόχο. Στη μουσική δεν χρειάζεται να έχεις στόχο. Ανάμεσα στο Βραχνό προφήτη και την Αγρύπνια υπάρχει μια διαφορά, υπέρ της Αγρύπνιας θα έλεγα, ότι παίχτηκαν τα κομμάτια ζωντανά εκτός από δυο-τρία τα οποία τα είχα σχεδόν έτοιμα από το σπίτι μου, σπιτικά φτιαγμένα.
Έχεις στούντιο στο σπίτι σου;
Έχω ένα πρόχειρο, σ' ένα κουζινάκι. Γράφω, πολλές φορές περνάνε μηχανάκια απ' έξω, καταστρέφεται η ηχογράφηση, ξέρεις τέτοια πράγματα… Στην Αγρύπνια λοιπόν τα περισσότερα κομμάτια γράφτηκαν ζωντανά, έπαιξαν όλοι οι μουσικοί, ενώ στο Βραχνό προφήτη γράψαμε ο Μπάμπης και εγώ. Τα περισσότερα πράγματα έγιναν εργαστηριακά. Δεν μετράει μόνο το τελικό αποτέλεσμα που βγαίνει προς τα έξω αλλά τι έχουμε βιώσει και εμείς οι ίδιοι όταν το φτιάχναμε. Υπήρχαν δύο στιγμές στο Βραχνό προφήτη που ήταν συγκινητικές.
Ακούς μουσική αρκετά;
Ακούω πάρα πολλά είδη, σύγχρονη μουσική που δεν έχει να κάνει ούτε με ροκ, ούτε με τίποτα, Φίλιπ Γκλας… Ακούω πολύ μουσική και θέλω να λυτρωθώ μέσα από τη μουσική, από την τέχνη. Δεν με ενδιαφέρει να πάω να διασκεδάσω, να χορέψω. Ο χρόνος είναι τόσο λίγος που μόνο η συγκίνηση με αφορά.
Ο κόσμος διασκεδάζει σήμερα;
Αυτό που βλέπω, που συνέβαινε πάντα και θα συμβαίνει, είναι ότι οι πιο πολλοί θέλουν να ανακουφιστούν από την καθημερινή αγωνία της επιβίωσης και δεν τους ενδιαφέρει να βάλουν τον εαυτό τους σε αυτό που ακούνε, διαβάζουν ή βλέπουν. Η λύτρωση από την τέχνη έρχεται όταν βάλεις τον εαυτό σου μέσα σαν δέκτης. Ο περισσότερος κόσμος δεν θέλει να μπει μέσα γιατί αυτό θέλει θάρρος, θέλει χρόνο, θέλει κουράγιο. Ο άλλος όταν είναι μπουχτισμένος από τον αγώνα για την επιβίωση θέλει απλά και μόνο να γεμίσει το χρόνο του ανάλαφρα. Γι' αυτό κατευθύνεται και σε μορφές -που δεν θεωρώ ότι είναι και τέχνη βέβαια- ανάλαφρες.
Έχουν γραφεί και ειπωθεί πολλά γι' αυτό που ονομάζουμε «έντεχνο» τραγούδι. Εσένα ποια είναι η γνώμη σου;
Πολλά που έχουν γίνει στο χώρο του ονομαζόμενου «έντεχνου» -θα σου πω τι σηματοδοτεί και για μένα η λέξη «έντεχνο»- δεν έχουν καμία σχέση με την τέχνη γιατί γίνονται δήθεν. Για μένα τι το κακό έχει η λέξη «έντεχνο»; Έχει μια υπεροψία μέσα της, ότι, ξέρεις εδώ γίνεται πράγμα με τέχνη ενώ κάπου αλλού δεν γίνεται. Νομίζω ότι οι λέξεις έρχονται για να φυλακίσουν, να δώσουν μορφή και να καθορίσουν το ακαθόριστο. Αλλά η τέχνη πρέπει να εκφράσει το ακαθόριστο.
Οι ιδέες των εξώφυλλων στους δίσκους είναι δικές σου;
Ναι, αν εξαιρέσουμε τους δύο δίσκους με τη Μελίνα, οι άλλες είναι καθαρά δικές μου επιλογές. Νομίζω, γενικά, έτσι όπως είναι και τα πράγματα σήμερα, ένα cd που είναι πάρα πολύ ακριβό, τουλάχιστον σ' αυτούς που το αγοράζουν θα πρέπει να προσφέρει κάποια πράγματα, να είναι επιμελημένο, εικαστικά όμορφο, να επιβραβεύει κάπως και αυτούς που δίνουν τα χρήματα, γιατί μπορούν να το πάρουν και πειρατικό.
Τα εξώφυλλα σου δίνουν και το στίγμα του περιεχομένου, είναι πολύ κοντά με το υλικό που υπάρχει μέσα. Δεν ξέρω αν αυτό γίνεται τυχαία…
Γίνεται διαισθητικά. Δεν πρέπει ντε και καλά ο τίτλος να συμπίπτει με την εικόνα, αλλά θα πρέπει αυτό που σαν συναίσθημα βγάζει το εξώφυλλο να εκφράζει και το περιεχόμενο.
Απ' ότι ξέρω η Μάρθα Φριντζήλα, που τραγουδά μαζί σου τελευταία είναι ηθοποιός. Πώς την ανακάλυψες;
Στην Μάρθα με παρέπεμψε ένας μουσικός, ο Γιώργος ο Χριστιανάκης, ο οποίος ξέροντας τι κάνω εγώ και ξέροντας και τη Μάρθα που είπε: «Πήγαινε να την ακούσεις στην παράσταση Η νύχτα του τράγου-όταν είχε έρθει στη Θεσσαλονίκη- και μετά θα κεράσεις αρνί ψητό». Ακόμα του το χρωστάω βέβαια, το έχω στο μυαλό μου. Πήγα λοιπόν στην παράσταση και δάκρυσα. Αυτό για μένα ήταν αρκετό.
Αυτό το λάιβ, που συζητιέται εδώ και καιρό ότι θα κυκλοφορήσεις έχει αργήσει.
Έχει αργήσει γιατί είχαμε φτάσει σε ένα σημείο, με ηχογραφήσεις που είχαμε κάνει στο Γυάλινο Μουσικό Θέατρο και στο Γκαγκάριν, όπου είχαμε βρει κατά κάποιο τρόπο τα τραγούδια, στην πορεία όμως βάλαμε πάρα πολλά στοιχεία στο στούντιο με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν ζωντανό και έτσι είπα να ηχογραφήσουμε κι άλλα ώστε να είναι ζωντανό-ζωντανό, να μην υπάρχουν τόσες πολλές διορθώσεις. Ηχογραφήσαμε και τώρα στο Θέατρο Χώρα.
Θα έχει μόνο δικά σου τραγούδια;
Θα ζητήσω από τη Μάρθα να είναι τουλάχιστον και ένα-δύο από τα παραδοσιακά που λέει και τα θεωρώ σπουδαία. Πιθανόν αν μας καθίσει καλά να έχουμε και ένα-δύο καινούρια.
Δουλειά με καινούρια τραγούδια πότε θα έχουμε;
Τον ερχόμενο Οκτώβριο-Νοέμβριο.
Παράλληλα έγραψες και τη μουσική για το θεατρικό έργο Η μοιρασιά του διαβόλου που θα ανεβάσει το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος.
Δεν έχω κάνει και σπουδαία πράγματα. Είναι η δεύτερη φορά που γράφω μουσική για θέατρο. Ο σκηνοθέτης ο Πέτρος Σεβαστίκογλου μου ζήτησε να κάνω τη μουσική. Στην αρχή ήμουν διστακτικός και σχεδόν είχαμε αποφασίσει ότι δεν θα συνεργαστούμε, αλλά άκουσε ένα κομμάτι που θα υπάρχει στον καινούριο δίσκο που θα κάνουμε, σε ποίηση του Λόρκα και μου είπε: «Αυτό θέλω μην κάνεις τίποτε άλλο».
Δηλαδή έδωσες μόνο ένα κομμάτι;
Ε, έκανα και κάποια άλλα μετά. Παλιότερα ήμουν ακόμα πιο διστακτικός σε μουσικές που μου ζητούσαν να γράψω για συγκεκριμένα πράγματα, γιατί πιστεύω γενικά ότι κάθε προσπάθεια που κάνεις για να κατευθύνεις αυτό που πηγάζει από μέσα σου, το αποδυναμώνει. Αλλά στην πορεία είδα ότι μπορεί να αποτελέσει αφορμή για να βγάλεις πράγματα που δεν θα τα έβγαζες αλλιώς.
Πιστεύεις ότι ένας καλλιτέχνης από την περιφέρεια πρέπει να επιβεβαιωθεί πρώτα στην Αθήνα;
Εγώ, όπως βλέπεις συνεχίζω να μένω στη Λάρισα. Πέρα από κάποιον επιπλέον κόπο που υπάρχει δεν βρήκα καμιά δυσκολία στο να υπάρξω σ' αυτό το χώρο. Παλιότερα ήταν πιο δύσκολα τα πράγματα. Τώρα με τα μέσα που υπάρχουν είναι αρκετά εύκολο και για την περιφέρεια για τους ανθρώπους που ζουν εκεί να γνωρίσουν πράγματα. Υπάρχουν ανήσυχα μυαλά στην περιφέρεια που αξίζουν πάρα πολλά και καλά κάνουν και μένουν εκεί.
Εδώ στην Αθήνα υπάρχει μεγάλο χάσιμο. Αυξημένη εντροπία όπως λένε και στη Φυσική…
(Γέλια!!!). Χαώδης κατάσταση. Έτσι; Κοίταξε, έχετε ένα πολύ μεγάλο θετικό εδώ, ότι γίνονται πολλά πράγματα στον πολιτισμό. Αυτός που ενδιαφέρεται μπορεί να δει πράγματα που εμείς δεν μπορούμε με τίποτα να τα δούμε. Έχετε και ένα πολύ μεγάλο άσχημο, ότι χάνετε πάρα πολύ χρόνο στις μετακινήσεις. Εμείς έχουμε πάρα πολύ χρόνο για να ψάξουμε.
Σήμερα όπως έχει γίνει η κατάσταση πλούσιος είναι αυτός που έχει πολύ ελεύθερο χρόνο.
Βέβαια, είναι σημαντικό αυτό!
Εσύ πως περνάς τον χρόνο σου, βγαίνεις;
Το μόνο που μου δίνει ευεξία και χαρά είναι να παίζω ποδόσφαιρο. Κατά τ' άλλα μπορώ να σου πω ότι είμαι εσώκλειστος, ζω εσωτερικά, στο σπίτι και μετά έξω στο φυσικό περιβάλλον.
Εδώ στην Αθήνα μάλλον ζούμε έξω απ' τα νερά μας…
Θα σου πω κάτι, δεν είναι δικό μου αλλά ισχύει. Οτιδήποτε ξεφεύγει απ' την ανθρώπινη κλίμακα είναι απάνθρωπο. Δηλαδή μια πόλη μεγάλη, σε σχέση με μια μικρή κοινωνία, ένα μικρό χωριό, είναι απάνθρωπη, μια πολυκατοικία σε σχέση με μια μονοκατοικία είναι απάνθρωπη, μια βιομηχανία όπου δουλεύει κάποιος σε σχέση με μια οικοτεχνία είναι απάνθρωπη. Αυτή η διαφορετική κλίμακα αναγκάζει τον άνθρωπο να νιώθει έξω από τα νερά του, να εγκλωβίζεται. Να, οι άνθρωποι των πόλεων πλέον δεν βγαίνουν στις ταβέρνες να τραγουδήσουν και το κατανοώ, γιατί όταν έχεις τον άλλον μπροστά σου στο μποτιλιάρισμα τον θεωρείς εμπόδιο για σένα, εχθρό σου. Θεωρείς δηλαδή τον συνάνθρωπο σου εχθρό. Όταν τον έχεις στην πολυκατοικία και σου σπάει τα νεύρα, γιατί έχει βάλει δυνατά τη μουσική ή κάνει το ένα, το άλλο, τον θεωρείς εχθρό. Πώς να είσαι χαλαρός και να τραγουδήσεις ή να ανταλλάξεις με τον διπλανό σου μια καλημέρα; Και νομίζω ότι η ουσία είναι να ξαναβρούμε την ανθρωπιά και να δίνουμε τη χαρά στους άλλους. Πάντως και εδώ ακόμα δεν νομίζω ότι χάθηκε το παιχνίδι, αλλά πρέπει να βγούμε από το κέλυφος.