Συνέντευξη στο περιοδικό "Οδηγητής"

Του κάμπου το πέρα

Συζήτηση με τον συνθέτη Θανάση Παπακωνσταντίνου

Συνέντευξη: Άρης Τέγος

Η ιδέα γι' αυτήν τη συνέντευξη γεννήθηκε στις ζωντανές εμφανίσεις του Θανάση Παπακωνσταντίνου στην Αθήνα, κάπου στα μέσα Φλεβάρη. Ο τόπος του, η οικογένεια του, η παράδοση, οι εικόνες του αποτελούν δομικό στοιχείο της δημιουργίας του τραγουδοποιού, αλλά και της δικής μας απόπειρας να ανιχνεύσουμε τον ονειρικό κόσμο του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Την πρώτη φορά που μιλήσαμε στο τηλέφωνο, προσγείωσε κάπως την επιθυμία μας να μας μιλήσει για τις εικόνες του, που γίνονται τραγούδια, λέγοντας μας: 'Δεν έχω και πολλά πράγματα να πω και ίσως ακριβώς αυτά που δεν μπορώ να εκφράσω με λόγια γίνονται στη συνέχεια τραγούδια. Αλλά ας κάνουμε μία προσπάΘεια. Αυτή η προσπάθεια έγινε στο γραφείο του στη Λάρισα. Στο τέλος της κουβέντας, καταλάβαμε ότι δεν εξερευνήσαμε πλήρως τον κόσμο του Θανάση Παπακωνσταντίνου, πράγμα που είναι ακατόρθωτο σε μία συνέντευξη, γι' αυτό και προτείναμε τον τίτλο Του κάμπου το πέρα", για να χωρέσει ό,τι δεν ειπώθηκε στο χαρτί.

Πράγματι, δε θέλει να ερμηνεύει το έργο του και αυτό για να αφήνει χώρο στον ακροατή για να ταξιδέψει με τα δικά του συναισθήματα στις μελωδικές του διαδρομές…

- Από πού ξεκινάει ο Θανάσης;

- Από την επαρχία Ελασσόνας Τυρνάβου και τώρα στη Λάρισα. Γνήσιο τέκνο του Νομού Λάρισας.

- Εικόνες και τα πρώτα τραγούδια της παιδικής ηλικίας…

- Πολλές εικόνες σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Εικόνες από το χωριό μου. Πολλά τραγούδια τα οποία εντυπώθηκαν στη μνήμη μου, ζωντανά τραγούδια, αφού η πηγή τους ήταν η μάνα μου, ο πατέρας ή οι συγγενείς μου. Τη περίοδο της χούντας, την πιο κρίσιμη ηλικία την πέρασα ακούγοντας αθλιότητες. Βέβαια, υπήρχαν και μερικά καλά λαϊκά τραγουδιά του Τσιτσάνη, του Καλδάρα. Αυτά ενσταλάχθηκαν μέσα μου. Αργά ή γρήγορα κανείς συναντά τη μουσική που του αξίζει. Όλη αυτή η σαβούρα πέρασε και δε με ακούμπησε.

- Το παραδοσιακό τραγούδι έχει μια ιδιαίτερη αντοχή και δυναμική μέσα στο χρόνο. Πού θεωρείς ότι οφείλεται αυτή και ποιες διαφορές υπάρχουν στις συνθήκες της καλλιτεχνικής δημιουργίας σήμερα;

- Σήμερα είμαστε παρά πολύ βιαστικοί. Αυτό χτυπάει ένα ουσιαστικό στοιχείο της δημιουργίας που είναι το μεράκι. Το μεράκι θέλει χρόνο. Ετσι δεν μπορούν να σμιλευτούν τα τραγούδια. Βγαίνουν άγουρα και αυτό το κάνουν όλοι. Βλέπω τον εαυτό μου, κάθομαι στο σπίτι, γράφω μερικά τραγούδια, τα κυκλοφορώ και μετά τα παίζω. Στην πορεία ανακαλύπτω παίζοντάς τα ότι θα μπορούσα να τα είχα κάνει καλύτερα. Ενώ παλιότερα τα παίζανε ζωντανά και όταν σμιλεύονταν τα ηχογραφούσαν. Είχαν πλέον μια αρτιότητα και αν πάλι πάμε πιο πίσω έχουμε μια άλλη διαδικασία που τραβάει περισσότερο στο χρόνο, αλλά το τελικό αποτέλεσμα είναι ακόμα καλύτερο. Δεν υπήρχε ένα άτομο που δημιουργούσε το τραγούδι. Ξεκινούσε από κάποιον, το έπαιρνε κάποιος άλλος λαϊκός οργανοπαίκτης και τραγουδιστής, κάτι άλλαζε που δεν του άρεσε και στην πορεία του χρόνου σμιλευόταν και γινόταν άρτιο. Στα παραδοσιακά τραγούδια βλέπεις ότι δε χρειάζεται να αλλάξουμε τίποτα σ' αυτά, είναι τέλεια και θα εξακολουθήσουν να είναι για πάρα πολύ καιρό. Παλιά επίσης δεν υπήρχε η εμπορευματοποίηση της τέχνης. Ολοι αυτοί που ξεκίνησαν και έκαναν παραδοσιακά τραγούδια δεν κέρδισαν τίποτα. Αλλος ένας λόγος που τα σημερινά τραγούδια δεν πρόκειται να μείνουν στον αιώνα τον άπαντα, είναι η εμπορευματοποίηση τους.

- Είναι τραγούδια της χαρτοπετσέτας, της μιας χρήσης;

- Τα περισσότερα ναι. Όσα αντέχουν στο χρόνο είναι αυτά που μπορεί να μην τα τα βάλει στα χείλη ο κόσμος, αλλά που αν τα ακούσεις μετά από είκοσι-τριάντα χρόνια πάλι θα έχουν μια φρεσκάδα. Και θα έχουν να πουν κάτι, έστω και σε ένα άτομο. Σήμερα υπάρχει και η τηλεόραση, ένας παράγοντας που καθορίζει κατά πολύ τα πράγματα.

- Κατευθύνει δηλαδή;

- Ναι, κατευθύνει. Σήμερα δεν υπάρχει η δυνατότητα να ξεφύγεις όταν αρχίζεις να αποκτάς επίγνωση της ύπαρξης σου. Δεν μπορείς να ξεφύγεις από αυτά που άκουγες μικρός, τα κατακάθια. Δεν ξέρω. θα δείξει η πορεία…

- Μπορείς να μιλήσεις για το πώς γεννήθηκαν μερικά τραγούδια σου;

- Μπορώ να μιλήσω, αλλά δεν αξίζει τον κόπο. Η λύτρωση έρχεται όταν ο δέκτης, αυτός που παίρνει ένα δημιούργημα, βάλει τον εαυτό του μέσα. Οσο περισσότερο βάζει τον εαυτό του μέσα, τόσο πιο λυτρωτικό είναι γι' αυτόν και τόσο μεγαλώνει η αξία του τεχνουργήματος. Αν δηλώσω ότι με αυτό το τραγούδι θέλω να πω αυτό κατευθείαν έχω ακυρώσει τα συναισθήματα που μπορεί να προκαλέσει σε σένα ή σε οποιοδήποτε άλλον. Γι' αυτό θεωρώ πως η μουσική χωρίς το στίχο είναι πιο απελευθερωτική. Δεν υπάρχει ο λόγος. Ο λόγος, ως ενα σημείο, κατευθύνει τον ακροατή κάπου συγκεκριμένα. Οταν δεν υπάρχουν τα λόγια, η μουσική σού αφήνει περισσότερο χώρο να βάλεις τον προσωπικό σου κόσμο μέσα. Ο στίχος έχει ένα μεγάλο θετικό και ένα μεγάλο αρνητικό για μένα. Το θετικό είναι ότι δίνει μεγαλύτερη οξύτητα και δύναμη στη μουσική. Δένει πολύ πιο εύκολα μέσα στον άνθρωπο. Εχει, όμως, και ένα μειονέκτημα, του αφήνει λιγότερα περιθώρια να βάλει τον εαυτό του. Μπορώ, βέβαια, να κάνω μια εξαίρεση για τον Πεχλιβάνη και να εξηγήσω πώς το έγραψα. Εχει να κάνει με την επίδραση της τηλεόρασης στους ανθρώπους και μάλιστα στους μεγαλύτερους σε ηλικία. Οι γονείς μου δε δέχτηκαν τίποτα από τη ηχητική σαβούρα που υπάρχει γύρω τους, δεν τους άγγιξε τίποτα. Ακόμα τραγουδάνε τα παραδοσιακά τραγούδια που αγάπησαν. Και αυτό μου δείχνει ότι το αυτί είναι δύστροπο. Από τη άλλη μεριά, αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι σήμερα έχουν παγιδευτεί από την τηλεόραση. Το μάτι, δηλαδή είναι ο μπουνταλάς της υπόθεσης. Κατά καιρούς έβλεπαν αυτές τις βλακείες, τις βραζιλιάνικες σαπουνόπερες που βάζουν για να αποκοιμίζουν τους ανθρώπους. Σε μία τέτοια ψάση λοιπόν, που τους έβλεπα αποσβολωμένους μπροστά στην τηλεόραση, τότε μου γεννήθηκε στο μυαλό να ερχόταν ο αέρας ο πεχλιβάνης (παλαιστής) από το βουνό, εκεί από την Κρανιά, έναν αέρα που ο πατέρας μου τον ζούσε χρόνια καθώς βοσκούσε τα πρόβατα εκεί. Να κατέβαινε αυτός ο αέρας με τις μυρωδιές, με τα αγκάθια, με τα χαλικάκια, να περνούσε από την χαραμάδα της πόρτας και να τους συνέφερνε.

- Μέσα από τον Τειρεσία, μας καλείς "να ψηλαφίσουμε τη φύση, η οποία μας απλώνει το χέρι της για να κρατηθούμε".

- Η επιστροφή στη φύση είναι ένας καλός δρόμος, γιατί η φύση έχει ένα σοφό μέτρο που το μεταδίδει όσο γίνεται στους ανθρώπους. Οι άνθρωποι των πόλεων είναι κατά βάση αμετροεπείς. Οτιδήποτε είναι έξω από το ανθρώπινο μέτρο είναι απάνθρωπο. Δηλαδή μια πολυκατοικία σε σχέση με μια μονοκατοικία είναι απάνθρωπη, μια βιομηχανική μονάδα σε σχέση με μια οικοτεχνία είναι απάνθρωπη. Σκέψου μια οικοτεχνία οπού 3, 4, 5 άτομα δουλεύουν και γνωρίζονται μεταξύ τους. Πόσο περισσότερη ζεστασιά νιώθουν εκεί, από ό,τι σε μία τεράοτια βιομηχανία, οπού ο άλλος είναι χαμένος, κάθεται μπροστά σε ένα μηχάνημα και κάνει το ίδιο πράγμα συνέχεια. Οταν οι κλίμακες είναι πολύ μεγαλύτερες απο τις ανθρώπινες, λειτουργούν καταναγκαστικά. Στην απομάκρυνση από τη φύση συνετέλεσαν όλες οι εκφάνσεις του δυτικού πνεύματος ακόμα και προοδευτικές ιδεολογίες όπως ο μαρξισμός. Η σκληρή εκμετάλλευση της φύσης, σε συνδυασμό με την κυρίαρχη τεχνολογία έχει οδηγήσει σε κρίσιμο σημείο το μέλλον του πλανήτη. Υπάρχει η δυνατότητα να καταστραφεί η Γη, αν το θελήσουν κάποια τρελαμένα μυαλά. Δες τώρα τον Μπους, έναν τελείως σχιζοφρενή. Μπορεί να κάνει οτιδήποτε καταστροφικό μαζί με αυτούς που είναι από πίσω του.

- Με τον πόλεμο στο Ιράκ δεν είδες ένα αντιπολεμικό κίνημα να ισχυροποιείται;

- Ναι, αυτό είναι η θετική πλευρά της παγκοσμιοποίησης. Εχω όμως την αίσθηση ότι πολύ περισσότερο θα λειτουργούσε ένα κίνημα μέσα στην ίδια την Αμερική. Οι κρατούντες εκεί αυτό φοβούνται, γι' αυτό και χρησιμοποιούν τον κίνδυνο της τρομοκρατίας ως πρόφαση για να εκφυλίσουν τον αμερικάνικο λαό.

- Μόλις ξεκίνησε ο πόλεμος του Ιράκ άκουσα τον ιμάμη της Αγρύπνιας. Σκεφτόμουν αυτούς που λένε ότι οι Παλαιστίνιοι αυτοανατινάζονται για τον Αλλάχ…

- Αυτός είναι ο εύκολος τρόπος.

- Να παραιτηθείς;

- Οχι να παραιτηθείς, ο εύκολος τρόπος να εξεγερθείς είναι να θυσιάσεις τον εαυτό σου λόγω της θρησκείας. Αντίθετα, μου έρχονται στο μυαλό οι Ιρλανδοί και οι Τούρκοι που πέθαναν απο απεργία πείνας. Ως ένα σημείο είναι μία πίστη, αλλά είναι πιο εξελιγμένη πίστη, θα έλεγα. Δεν είναι πίστη λόγω του φόβου της ανυπαρξίας, είναι πίστη στον άνθρωπο. Οι θρησκείες κάνουν μεγάλο κακό, έσπειραν την μισαλλοδοξία, οι περισσότεροι πόλεμοι ήταν θρησκευτικοί. Δεν έχω νιώσει θρησκευτικό συναίσθημα και πιστεύω ότι αν ποτέ ένιωθα την ύπαρξη ενός θεού δε θα ερχόμουν σε προστριβές με τους άλλους για το ποιανού ο θεός είναι καλύτερος.

Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου "συναντά" τον λαϊκό ζωγράφο Δ. Γιολδάση

Στο τέλος της κουβέντας μας, ζητήσαμε από τον Θ. Παπακωνσταντίνου να διαλέξει μερικές ζωγραφιές από ένα λεύκωμα του ζωγράφου. Ο τραγουδοποιός στάθηκε στις παρακάτω εικόνες και τις σχολίασε:

Καπνοφύτευση Θυμάμαι τη μάνα μου να φυτεύει στα χωράφια τα καπνά. Δούλευε και τραγουδούσε και εγώ εκεί άκουσα τα πρώτα παραδοσιακά τραγούδια.	Ο τυφλός βιολιστής Κίτσος Οι άνθρωποι που έχουν περιορισμό σε μια αίσθηση βγάζουν πολλαπλάσιες δυνάμεις σε άλλες αισθήσεις τους.
Σιδεράδες Στον Τύρναβο υπήρχαν σιδεράδες. Μου αρέσει η σχέση του ανθρώπου με τα χέρια του. Σήμερα χρησιμοποιούμε όλο και λιγότερο τα χέρια μας, κάπια στιγμή μπορούν να ατροφήσουν με την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Ασχολούμαι ιδιαιτέρως με τις κατασκευές.	Ζωοπάζαρο

Σ' αυτά τα έργα βλέπεις περισσότερη ζεστασιά και αποπνέουν στενότερη ανθρώπινη επαφή.

Σήμερα ειδικά στις πόλεις βλέπουμε τους συνανθρώπους μας κατά βάση σαν ενοχλητικά εμπόδια, π.χ., στα μποτιλιαρίσματα, στη ζωή μας στην πολυκατοικία. Κατά συνέπεια, πως να κάνουμε παρέα μαζί τους, να τραγουδήσουμε μαζί τους;

Έτσι προσπαθούν να ανακουφίσουν το άγχος της επιβίωσης στα διασκεδαστήρια. Προσπαθούν να κρυφτούν από τα προβλήματά τους, ενώ έπρεπε να προσπαθούμε να θυμόμαστε ακόμα περισσότερο. Να θυμόμαστε ακόμα και τη μιζέρια μας. Για να προσπαθήσουμε να την αλλάξουμε.

Από την τέχνη περιμένω να με κάνει καλύτερο σαν άνθρωπο, να μου θυμίσει τα προβλήματά μου ακόμα και όταν πάω να τα ξεχάσω.

Δεν αναζητώ τη διασκέδαση, να κλείσω για λίγο τις πληγές, να ανέβω σε ένα τραπέζι να χορέψω. Έτσι θα είμαι άβουλο ον. Αναζητώ από την τέχνη και τη στιγμιαία λύτρωση, γιατί ουσιαστικά δε λυτρώνεσαι ποτέ